Vận chuyển là gì? Các nghiên cứu khoa học về Vận chuyển

Định nghĩa vận chuyển

Vận chuyển là quá trình dịch chuyển hàng hóa, con người, vật chất, hoặc dữ liệu từ vị trí này đến vị trí khác bằng các phương tiện vật lý hoặc công nghệ. Đây là một phần cấu thành thiết yếu của mọi hệ thống sản xuất, thương mại và dịch vụ. Trong kinh tế học, vận chuyển không tạo ra giá trị sử dụng mới nhưng làm tăng giá trị kinh tế thông qua việc kết nối giữa cung và cầu tại các địa điểm khác nhau.

Theo định nghĩa từ Ủy ban Kinh tế Liên Hợp Quốc về Châu Âu (UNECE), vận chuyển không chỉ bao gồm hành động di chuyển, mà còn bao gồm toàn bộ quá trình tổ chức, điều phối, theo dõi và quản lý hành trình của hàng hóa hoặc hành khách. Điều này cho thấy vận chuyển hiện đại là một lĩnh vực tích hợp đa ngành, bao gồm logistics, công nghệ, pháp lý và cả quản trị rủi ro.

Từ góc nhìn kỹ thuật, vận chuyển được xem là quá trình chuyển đổi vị trí theo không gian trong khoảng thời gian cụ thể với mục tiêu tối ưu hóa hiệu quả, chi phí và thời gian. Để mô hình hóa khái niệm này, có thể sử dụng công thức tính chi phí vận chuyển trung bình:
$C_{avg} = \frac{TC}{D}$
Trong đó:

• $C_{avg}$: chi phí trung bình trên mỗi đơn vị khoảng cách
• $TC$: tổng chi phí vận chuyển
• $D$: tổng khoảng cách vận chuyển

Phân loại các hình thức vận chuyển

Vận chuyển được phân loại chủ yếu theo môi trường hoạt động và phương tiện sử dụng. Có năm hình thức vận chuyển chính đang được ứng dụng rộng rãi trên toàn cầu:

• Đường bộ: sử dụng xe tải, ô tô, xe máy, xe buýt; phù hợp với các quãng đường ngắn, linh hoạt và tiếp cận trực tiếp.
• Đường sắt: vận chuyển khối lượng lớn, tốc độ ổn định; phù hợp với tuyến hành lang cố định.
• Đường thủy: dùng tàu biển, xà lan; hiệu quả cao với hàng siêu trọng và vận chuyển quốc tế.
• Hàng không: ưu tiên cho hàng hóa có giá trị cao, yêu cầu thời gian giao nhanh.
• Đường ống: chuyên dùng cho chất lỏng và khí như dầu mỏ, khí tự nhiên, hóa chất.

Mỗi hình thức có ưu điểm và hạn chế khác nhau về chi phí, tốc độ, độ tin cậy, mức độ an toàn và ảnh hưởng đến môi trường. Bảng dưới đây tổng hợp một số đặc điểm kỹ thuật cơ bản của từng loại hình:

Hình thức	Chi phí	Tốc độ	Khối lượng hàng	Ảnh hưởng môi trường
Đường bộ	Trung bình	Trung bình	Thấp - Trung bình	Cao
Đường sắt	Thấp	Trung bình	Cao	Trung bình
Đường thủy	Thấp	Chậm	Rất cao	Thấp
Hàng không	Rất cao	Rất nhanh	Thấp	Cao
Đường ống	Thấp	Ổn định	Chuyên biệt	Thấp

Sự kết hợp các hình thức vận chuyển trong cùng một chuỗi cung ứng – gọi là vận chuyển đa phương thức – đang ngày càng phổ biến để tận dụng tối đa ưu thế của từng loại hình. Ví dụ: container từ Trung Quốc có thể đi đường biển đến châu Âu, sau đó chuyển qua đường sắt để đến điểm tiêu thụ nội địa.

Vai trò của vận chuyển trong nền kinh tế

Vận chuyển giữ vai trò trung tâm trong hệ thống kinh tế vĩ mô và vi mô. Nó tạo điều kiện lưu thông hàng hóa giữa các khu vực sản xuất và tiêu thụ, góp phần mở rộng thị trường, nâng cao năng lực cạnh tranh và thu hút đầu tư. Việc phát triển hệ thống giao thông có tác động lan tỏa đến nhiều ngành: công nghiệp, nông nghiệp, du lịch, thương mại và dịch vụ.

Theo báo cáo từ Ngân hàng Thế giới, mỗi 1% tăng trưởng đầu tư vào hạ tầng vận chuyển có thể đóng góp đến 0.7% vào tăng trưởng GDP quốc gia tại các nền kinh tế đang phát triển. Hệ thống vận tải hiệu quả giúp giảm chi phí logistics, từ đó giảm giá thành sản phẩm cuối cùng và tăng khả năng tiêu thụ.

Biểu thức mô tả mối quan hệ giữa năng lực vận chuyển và tăng trưởng thương mại:
$T = f(V, C, I)$
Trong đó:

• $T$: giá trị thương mại toàn cầu
• $V$: năng lực vận chuyển (về tốc độ, khối lượng, độ tin cậy)
• $C$: chi phí logistics trung bình
• $I$: chỉ số đầu tư hạ tầng

Quản lý chuỗi cung ứng và logistics

Trong các mô hình chuỗi cung ứng hiện đại, vận chuyển không chỉ là hoạt động di chuyển hàng hóa, mà còn là một phần của hệ thống quản trị tích hợp bao gồm lập kế hoạch, điều độ, theo dõi và phân tích hiệu quả vận hành. Quản lý vận chuyển (Transport Management) là một phân ngành chuyên sâu trong logistics với các công cụ hỗ trợ như hệ thống TMS (Transport Management System), ERP và định tuyến thông minh.

Sự chính xác trong vận chuyển có ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng duy trì tồn kho tối ưu, giảm hàng lỗi, giảm hàng tồn và đảm bảo cam kết giao hàng đúng hạn. Do đó, nhiều doanh nghiệp đầu tư mạnh vào hệ thống theo dõi thời gian thực (real-time tracking), đo lường KPI vận tải (thời gian giao, độ lệch lịch, mức độ hư hỏng, chi phí đơn hàng), qua đó tối ưu chuỗi giá trị.

Các đơn vị logistics hàng đầu như DHL Global Forwarding triển khai giải pháp vận chuyển tích hợp bao gồm dịch vụ vận tải đa phương thức, quản lý khai báo hải quan, lưu trữ và xử lý đơn hàng theo thời gian thực. Mô hình vận hành hiện đại bao gồm:

• Thu thập đơn hàng và điều độ tự động
• Giao nhận thông minh bằng cảm biến IoT
• Báo cáo dữ liệu và dự báo bằng AI

Các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả vận chuyển

Hiệu quả vận chuyển chịu tác động bởi nhiều yếu tố nội tại và ngoại vi, bao gồm hạ tầng, điều kiện địa lý, yếu tố pháp lý, công nghệ và tình hình thị trường. Các yếu tố này không chỉ ảnh hưởng đến chi phí mà còn quyết định tốc độ, độ tin cậy và mức độ an toàn của hoạt động vận chuyển.

Một số yếu tố chính gồm:

• Hạ tầng: chất lượng đường sá, cảng biển, ga tàu, sân bay ảnh hưởng trực tiếp đến tốc độ và khả năng kết nối.
• Chi phí vận hành: giá nhiên liệu, khấu hao phương tiện, phí cầu đường và chi phí lao động.
• Chính sách và pháp luật: quy định về vận tải, giấy phép, thuế quan, kiểm định kỹ thuật và các thủ tục hải quan.
• Rủi ro và thời tiết: thiên tai, dịch bệnh, xung đột chính trị hoặc đình công có thể làm gián đoạn chuỗi vận chuyển.

Công thức mô hình hóa hiệu suất vận chuyển có thể viết như sau:
$E = \frac{Q}{C + T + R}$
Trong đó:

• $E$: hiệu suất vận chuyển
• $Q$: khối lượng vận chuyển hoàn thành
• $C$: chi phí vận hành
• $T$: thời gian vận chuyển
• $R$: chi phí rủi ro hoặc tổn thất

Vận chuyển và môi trường

Vận chuyển là một trong những ngành phát thải khí nhà kính lớn nhất thế giới, chiếm khoảng 24% lượng CO₂ do năng lượng tiêu thụ – theo báo cáo của Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA). Đặc biệt, vận tải đường bộ và hàng không có cường độ phát thải trên đơn vị hàng hóa cao nhất.

Để hướng tới phát triển bền vững, nhiều quốc gia và doanh nghiệp đang thúc đẩy chiến lược vận chuyển xanh:

• Sử dụng phương tiện điện, hybrid hoặc nhiên liệu sinh học.
• Ứng dụng phần mềm tối ưu hóa lộ trình và tải trọng.
• Phát triển giao thông công cộng và vận tải đô thị không phát thải.

Bảng dưới đây tổng hợp lượng CO₂ phát thải trung bình trên mỗi tấn hàng hóa/km theo từng loại hình vận chuyển:

Hình thức vận chuyển	Phát thải CO₂ (g/tấn/km)
Đường bộ (xe tải diesel)	62
Đường sắt	22
Đường thủy	16
Hàng không	602

Ứng dụng công nghệ trong ngành vận chuyển

Công nghệ đang đóng vai trò đột phá trong việc hiện đại hóa và tối ưu hóa ngành vận chuyển. Các giải pháp công nghệ chủ đạo bao gồm:

• IoT (Internet of Things): cảm biến gắn trên phương tiện giúp theo dõi vị trí, nhiệt độ, rung động theo thời gian thực.
• Trí tuệ nhân tạo (AI): phân tích dữ liệu lớn để dự báo lưu lượng vận chuyển, tối ưu tuyến đường và xử lý tình huống.
• Blockchain: tạo ra hợp đồng vận chuyển thông minh, đảm bảo minh bạch và bất biến dữ liệu.

Một ví dụ điển hình là hãng vận tải biển Maersk, kết hợp với IBM để phát triển nền tảng blockchain "TradeLens", cho phép quản lý chuỗi cung ứng số hóa, giảm thời gian xử lý chứng từ đến 80%. Ngoài ra, các công ty logistics như FedEx, UPS hay DHL đang tích hợp AI và dữ liệu lớn để điều hướng giao hàng theo thời gian thực, giúp giảm chi phí và khí thải.

An toàn trong vận chuyển

An toàn là yếu tố sống còn trong mọi hoạt động vận chuyển. Tai nạn giao thông, thất thoát hàng hóa và vi phạm quy chuẩn kỹ thuật đều gây tổn thất lớn về người và tài sản. Do đó, các quốc gia và doanh nghiệp đều xây dựng hệ thống tiêu chuẩn, đào tạo và giám sát để kiểm soát rủi ro.

Vận chuyển hàng hóa nguy hiểm còn yêu cầu tuân thủ các quy chuẩn nghiêm ngặt như Hiệp định ADR về vận tải hàng nguy hiểm đường bộ tại châu Âu, hoặc quy định IATA về vận chuyển hàng nguy hiểm bằng đường hàng không. Ngoài ra, việc sử dụng phần mềm theo dõi và đánh giá rủi ro cũng đang dần trở thành tiêu chuẩn trong ngành.

Các yếu tố ảnh hưởng đến an toàn vận chuyển:

• Tình trạng kỹ thuật phương tiện
• Kỹ năng và sức khỏe người điều khiển
• Điều kiện thời tiết và địa hình
• Quy trình đóng gói và bốc xếp hàng hóa

Vận chuyển trong bối cảnh toàn cầu hóa và đô thị hóa

Toàn cầu hóa tạo ra nhu cầu vận chuyển hàng hóa liên tục với tốc độ cao và độ chính xác lớn. Các tuyến vận chuyển xuyên biên giới ngày càng phức tạp, đòi hỏi khả năng xử lý thủ tục hải quan, theo dõi hàng hóa và điều phối liên phương thức. Trong khi đó, quá trình đô thị hóa nhanh tại các nước đang phát triển gây áp lực lớn lên hệ thống giao thông nội đô.

Các thành phố lớn đang đối mặt với các thách thức như tắc nghẽn giao thông, ô nhiễm không khí, thiếu chỗ đậu xe và dịch vụ logistics đô thị không hiệu quả. Khái niệm "giao thông thông minh" (smart mobility) ra đời nhằm giải quyết các vấn đề này thông qua:

• Ứng dụng AI trong điều phối tín hiệu giao thông
• Phát triển xe điện, xe đạp chia sẻ và dịch vụ vận tải công cộng tích hợp
• Giao hàng bằng drone và robot trong đô thị đông đúc

Các mô hình như "Mobility-as-a-Service" (MaaS) đang được triển khai tại châu Âu và Nhật Bản, cho phép người dân tiếp cận nhiều hình thức vận tải khác nhau chỉ qua một nền tảng ứng dụng duy nhất, từ tàu điện ngầm đến xe đạp thuê theo phút.

Tài liệu tham khảo

1. UNECE. Transport Division.
2. World Bank. Transport Overview.
3. IEA. Transport Sector Emissions.
4. Maersk. Official Website.
5. DHL Global Forwarding. Global Logistics Services.
6. UNECE. ADR Agreement.
7. IBM. Blockchain in Supply Chain.
8. IATA. Dangerous Goods Regulations.